حال اما به نظر می رسد بحران، وارد مرحله تازه ای می شود. مرحله ای که می تواند به خطرات بسیاری برای کشور منجر شود.
ماجراهای سدسازی در ترکیه
درسال 1992 دولت ترکیه باافتتاح سد بزرگ آتاتورک بررود فرات که ظرفیت آن معادل 650سدایرانی بودعملا آغازشکل‌گیری ریزگردها در غرب ایران وتشدید بیابان‌زایی در عراق را سبب شد. اما اینک خبرهایی به گوش می‌رسد که نشان می‌دهد دولت ترکیه مصمم است سد ایلیسو را این بار بر روی رود دجله احداث کند و با این کار از ورود 60 درصد منابع آب دجله به خاک عراق جلوگیری کند.آنچه مشخص است دولت ترکیه بنا دارد تا سد ایلیسو که بخشی از پروژه سدسازی ترکیه درجنوب شرقی این کشور است را نهایی کند.احداث این سد که ظرفیتی معادل سه برابر بزرگ‌ترین سد ایرانی یعنی کرخه را دارددر نهایت سبب خواهد شد از ورود تمامی 56 درصد حجم آبی که از خاک ترکیه به دجله سرازیر می‌شد،جلوگیری شودوفرآیندهایی نظیربیابان‌زایی وخشک‌سالی درعراق شدت یابد. سد ایلیسو یکی از سدهای بزرگ در حال احداث در کشور ترکیه است که ساخت آن از سال 2006 شروع شد و در سال 2019 به پایان خواهد رسید. با توجه به مرزی بودن این سد درجنوب شرق ترکیه واحداث آن بر روی رود دجله که به خاک عراق سرازیر می شودومحیط زیست کشورایران را نیز به خود وابسته کرده است، این سد نیازمند مجوزهای قانونی بین المللی و جلب رضایت کشورهای ایران و عراق است که دولت ترکیه بدون اخذ مجوزهای قانونی از مجامع بین المللی در حال ساخت آن است. پروژه تکمیل این سد در حالی رخ می دهد که بسیاری ازکشورهای اروپایی به دلیل خسارت های سنگین این طرح برروی محیط زیست،کشاورزی وحیات انسانی درشهر و روستاهای عراق با احداث آن مخالف هستند.برخی کشورهای خاورمیانه که عراق آن‌ها را دوست وبرادرخودمی داند درحال حمایت از ترکیه برای تکمیل این سد خانمان برانداز هستند.
سدي خطرناك‌تر از بقيه
سد ايليسو تركيه سه برابر بزرگ تر از کرخه به عنوان بزرگ‌ترین سد ايران است و در سکوت کامل وزارت خارجه ایران و همچنین بدون هشدار فعالان و كارشناسان محيط زيست ايران نسبت به پيامدهاي آن در حال ساخت و تکمیل است. توجه به این نکته ضرورت دارد که اگر اکنون یکی از بزرگ‌ترین مشکلات دولت ایران برای مقابله با ریزگردها منشا خارجی آنان است باید توجه داشت که سد ایلیسو نیز به زودی تبدیل به آسیبی جدی خواهد شد. از بین رفتن زمین های کشاورزی در عراق می تواند به بحران جدی در حوزه محیط زیست ایران تبدیل شود. در سال 1992 و با احداث سد آتاتورک بر روی رود فرات شرایطی ایجاد شد که در کشور عراق درگیری‌های قومی و قبیله‌ای بر سر آب شکل بگیرد، فرایند بیابان‌زایی افزایش یابد و ۶۷۰ هزار هکتار مزارع کشاورزی، قابلیت کشت خود را از دست بدهند. نتیجه این رخداد انسانی شکل‌گیری ریزگردهایی بود که به وسیله بادهای... به سمت ایران منتقل شدند و سال به سال به حجم آن‌ها نیز افزوده شد. اکنون نیز جنوب غرب آسیا و به ویژه غرب ایران در شرایطی است که با احداث و نهایی شدن سد ایلیسو بر روی رود دجله، باید در آینده نزدیک بر اثر حوادثی نظیر شیوع ریزگردها شاهد افزایش هرچه بیشتر ناآرامی‌های زیست‌محیطی باشد.نگران کننده تر آنکه با ممانعت دولت ترکیه از ورود آب فرات به عراق و در نهایت تالاب هورالعظیم ،یک فاجعه زیست‌محیطی در جنوب غرب ایران شکل گرفت و تالابی که روزگاری محل صید و صیادی اهالی و سیستم طبیعی خنک کننده هوا بود رفته رفته کارکردهای انسانی خود را از دست داد. در شرایط حاضر هم نهایی شدن سد ایلیسو بر روی رود دجله، دیگر منبع آبی تالاب هورالعظیم، باید منتظر مرگ قریب الوقوع این تالاب و یک فاجعه بزرگ زیست محیطی در ایران ماند.
دود سد سازی ترکیه در چشم ایران
آسیب عملکرد کشور تركيه درقالب طرحي به‌نام «گاپ»بيش ازهمه مردم منطقه ميان‌رودان در چشم مردم ايران رفته است.اکنون به‌دليل سدسازي بي‌رويه تركيه، ريزگردها ميهمان هميشگي مناطق جنوب و غرب كشور شده‌اند.سد ايليسو ،تير خلاص به محيط زيست ايران است.پروژه‌اي كه تاكنون دستگاه ديپلماسي ايران درقبال آن سكوت كرده است.سكوتي که می تواندبه‌بهاي نابودي محيط زيست ايران انجام مي‌شود.
نبرد آب
آب در بسياري از جنگ‌هاي تاريخ همیشه مساله بوده است.كم نيستند كشورهايي كه به‌خاطر آب با همسايه خود درگير يا دچارجنگ‌هاي داخلي در ميان اقوام خود شده‌اند.مساله جنگ آب همچنان درخاورميانه قرباني مي‌گيرد. به‌گفته بسياري ازكارشناسان، درمناطقي ازخاورميانه كه درگیرمساله خشكسالي شده است از زمان وقوع جنگ در كشورهايي همچون سوريه و عراق، تركيه به‌عنوان همسايه اين كشورهاي درگير جنگ،از فرصت نهایت بهره را برده و چندين پروژه آبي اجرا كرده است.پروژه‌هاي آبي كه بيش ازجنگ، به اين كشورها خسارت وارد كرده است.به‌گفته بسياري ازكارشناسان نمي‌توان گفت حتي با پايان جنگ امكان زندگي دراين كشورها به‌دليل رشد بي‌رويه بيابان‌زايي و بحران آب وجود داشته باشد.
طرحي براي فلج كردن ميان رودان
اولين طرح آبي كه تركيه درچندسال اخير اجرا كرده است«گاپ»نام دارد.طرحي كه بيش از 60هزارميلياردمترمكعب آب ازحقابه رودخانه‌هاي دجله وفرات را به‌وسيله سدسازي ربوده است وبراساس آمار سال 68،چشمه‌هاي توليد گرد و خاك در منطقه عراق و سوريه 6چشمه بوده امادرحال حاضر به بيش از 300 چشمه افزايش يافته است. اماچراپروژه‌هاي سدسازي تركيه وبحران خشكسالي درسوريه وعراق براي ايران مهم است؟جواب ساده است، بحران جدی و بزرگی به نام ریزگردها. در این بحران فراگیر به نظر می رسداميدي به سوريه و عراق درگيرِ جنگ براي حل معضل خشكسالي و مهار چشمه‌هاي توليد گرد و غبار نيست وتركيه تنها كشوري است كه مي‌توان آن را مجاب يا وادار به تعطيلي پروژه‌هاي سدسازي كرد.اما نكته قابل توجه اين است كه دستگاه ديپلماسي ايران تاكنون واكنشي نسبت به پروژه‌هاي ضد محیط زیست تركيه نشان نداده است.شايد مهم‌ترين دليل بي‌تفاوتي وزارت امور خارجه ايران نسبت به پروژه‌هاي مخرب آبي تركيه عدم مطالبه از سوي وزارت نيرو است. وزارت نيروي ايران هنوز به اين باور نرسيده است يا نمي‌خواهد بپذيرد كه سدسازي عامل بحران آب و تخريب محيط زيست است چراكه اگر وزارت نيروي ايران قبول كند كه سدسازي مخرب و عامل بيابان‌زايي است، بسياري از پروژه‌هاي سدسازي داخل كشور نيز تحت‌الشعاع اين مساله قرار مي‌گيرندوبايد به بازي سدسازي در ايران نيز پايان داد.اين موضوع شایدمهم‌ترين دليل عدم اعتراض و پيگيري سدسازي‌هاي بي‌رويه تركيه توسط ايران در مجامع بين‌المللي است.از سوی دیگر دليل دوم بي‌تفاوتي ايران به اين مساله، برخي ملاحظات سياسي درباره موضع‌گيري تركيه و ايران در قبال داعش در منطقه است. چراكه ايران نمي‌خواهد تركيه در جبهه مخالفان قرار گيرد.به‌همين دليل اين موضوع را به‌صورت رسمي از طريق سازمان‌هاي جهاني پيگيري نمي‌كند.
ایليسو، ایران را به قربانگاه می برد
این شرایط درحالی ادامه داردکه پس ازطرح «گاپ»اين بارتركيه پروژه‌اي به‌نام سد ايليسو را درحال احداث دارد،سدي كه به‌گفته محمد دوريش مدير دفتر مشاركت‌هاي مردمي سازمان محيط زيست،اگر به بهره‌برداري رسدكار ايران براي هميشه تمام است. هشداري كه تاكنون مسئولان كشور به آن واكنشي نشان نداده‌اند.او به «قانون» درباره سد ايليسو گفت:«سدايليسو توسط مستشاران فني ازكشورهاي آلمان، اتريش و سوييس طراحي و تا يك مقطعي نيز توسط آن درحال ساخت بود. گنجايش اين سد بيش از 10 ميليارد مترمكعب است،يعني درحدود 3 برابر بيشتر از كرخه به‌عنوان بزرگ‌ترين سد ايران است.ايليسو در منطقه كردنشين «حسن‌كي» جانمايي و درحال ساخت است. آنجا يك منطقه باستاني ارزشمند است که توسط یونسکو نیز ثبت شده است.قدمت سازه‌هاي آن به بيش از 12 هزار سال قبل باز مي‌گردد.در ابتداي ساخت اين سد فعالان ميراث فرهنگي جهان به احداث اين سد اعتراض‌هاي فراواني داشته‌اند».
بحران در ميان‌رودان با ايليسو
درويش با اشاره به تشديد ناپايداري اكولوژيكي وافزايش چشمه‌هاي توليد گرد و خاك در منطقه ميان رودان يا بين‌النهرين با ساخت سد ايليسو عنوان كرد:«اين سد منطقه ميان‌رودان را بيش از هميشه دچار بحران مي‌كند.به‌دليل افزايش بحران در اين منطقه،احزاب سبز در كشورهاي آلمان، اتريش وسوييس نسبت به ساخت سد ايليسو اعتراض‌هاي گسترده‌اي انجام داده‌اند.اعتراض احزاب سبز اين كشورها به پروژه ايليسو موجب شد تا دولت‌هاي آلمان،اتريش و سوييس از اين پروژه خارج شوند. اين موضوع نشان‌دهنده قدرت و نفوذ احزاب محيط زيستي در سياست‌هاي كلي آن كشورها ست. اما متاسفانه باوجود خارج شدن اين كشورها از پروژه ايليسو،تركيه همچنان قصد اجراي اين پروژه را دارد و سد ايليسو تاكنون متوقف نشده است. طبق برنامه‌ريزي‌ها اين پروژه بايد تا پايان سال 2017 به اتمام مي‌رسيد اما به‌دليل خروج كشورهاي آلمان، اتريش و سوييس از آن، درحدود سه سال ديگر ساخت اين سد به اتمام مي‌رسد».
پويش «نجات ميان‌رودان»
درويش درادامه درباره پويش«نجات ميان‌رودان»گفت:«بافشار جوامع بين‌المللي وافكارعمومي مي‌توان اميدبه توقف اين پروژه داشت.اگراين سدساخته شوديك چراغ سبز براي احداث ديگر سدهادرمنطقه است واين پايان بازي سدسازان نيست.پويشي به‌نام«نجات ميان‌رودان»راه‌اندازي شده است.هدف اين پويش جلب توجه احزاب عمومي دركشورهاي تركيه، عراق، سوريه و برخي از كشورهاي عربي است. بسياري از مردم كشورهاي مختلف با امضاي اين نامه به پويش «نجات ميان‌رودان» پيوسته‌اند».
سدسازي عامل رشد تروريست
او بااشاره به ارتباط مستقيم خشكسالي و تروريست تصريح كرد:«پژوهشي به‌تازگي در خاورميانه انجام شده است؛ اين پژوهش نشان‌دهنده آن است كه در مناطقي از سوريه و عراق كه خشكسالي شديد بوده، تمايل مردم براي پيوستن به جريانات تروريستي، داعش و القاعده بيشتر بوده است.درواقع خشكسالي موجب افزايش بحران‌هاي ناامني در منطقه شده است.دولت تركيه درگذشته باسدسازي، بيش از 60 درصد حقابه فرات و دجله را ربوده است، باسد ايليسو تير خلاص را به اين پروژه مي‌زند و 100درصدحقابه رودخانه‌هاي دجله و فرات را مي‌ربايد.
دراين ميان اعتراض‌هايي نيز توسط دولت عراق نسبت به اين پروژه‌هاي سدسازي انجام شده است ودولت تركيه در پاسخ به اعتراض هااعلام كرده است كه به‌دليل آنكه دولت عراق حاضر به اشتراك گذاشتن منابع نفتي خود با تركيه نيست آن‌ها نيز حاضر به اشتراك گذاشتن منابع آبي خود با دولت عراق نيستند.اين درحالي است كه نفت يك كالاي اقتصادي محسوب مي‌شوداما آب يك كالاي زيستي است و نمي‌توان آن‌ها را باهم مقايسه كرد.اين توجيه دولت تركيه در جوامع بين‌المللي قابل پيگيري است». درويش درباره پيامدهاي اجراي سد ايليسو در ايران گفت:«با اجراي طرح «گاپ» ريزگردنفس خوزستان و درنهايت ايران را گرفته است حال تصور كنيد اجراي چنين پروژه‌هايي چه بلايي برسركشورخواهدآورد.ديگرريزگردها علاوه‌برخوزستان مهمان هميشگي ايران خواهند شد».
نابودي محيط زيست ايران به چه بهايي؟
آنچه بدون تردید باید مورد توجه قرارگیرد این نکته است که افزايش ناپايداري های زیست محیطی و کشاورزی درمنطقه ميان‌رودان تاثيرمستقيم بر زندگي مردم ايران دارد.ازابتداي دهه 80اين مساله باپديده ريزگردهابرای بخشی از مردم ایران ازنزديك لمس شده است.
سد ايليسو و افتتاح آن تيشه‌اي به ريشه دجله و فرات و درنهايت هورالعظيم و منطقه میان رودان و در نهایت ايران است. این بار وپیش از آنکه دیر شود و زمان بگذرد و یک دهه بعد تمام ایران درگیر ریزگردها شود و بهانه دولت وقت این باشد که منشا ریزگردها جایی فراسوی مرزهاست ،برای آینده ایران و وضعیتی که می تواند کشور رابا آن درگیر کند بایدچاره ای اندیشید. این چاره امروز، مذاکره یا اعمال فشار بر دولت ترکیه برای عدم آب گیری سدی است که محیط زیست چندین کشور دیگر را تهدید می کند.
منبع: روزنامه قانون
